Արցախի վիճակագրական ծառայության տվյալներով` միայն 2019 թվականի հունվար-նոյեմբեր ամիսներին Արցախում արտադրվել է 500-ից ավելի տոննա օղի: Դա նշանակում է, որ Արցախի յուրաքանչյուր բնակչին, այդ թվում` նորածիններին ու ծերերին, տարեկան բաժին է հասնում 3.6 լիտր թթի օղի:
Բայց սա պաշտոնական թվերն են, այսինքն` միայն պաշտոնապես գրանցված ընկերությունների արտադրանքի ծավալը:
Անգամ վիճակագրությունը չի կարող ասել, թե ընդհանուր առմամբ տարեկան քանի տոննա թթի օղի է թորվում Արցախում: Բայց չենք սխալվի, եթե ասենք, որ գյուղերում թթի օղի թորում են համարյա բոլորը, ում այգում կա գոնե մի քանի թթենի:
Ստացվում է, որ հիմնականում սպիտակ թթից թորված 58-65 աստիճանի թնդության ալկոհոլային այս խմիչքի թորումն ու գործածումն արցախցիների համար դարձել է կենսակերպ` ներթափանցելով կյանքի տարբեր բնագավառներ:
Օթը, թոթը, լապատկեն կոթը (օդը, թութը ու բահի կոթը)
Սա արցախյան երկարակեցության բանաձևն է: Արցախցիներն այն այսպես են պարզաբանում.
«Տու եք մին շեբեթ էս մաքուր օթումը կաց, առավոտ ծաքին եր կաց, մին ստաքան թոթի արաղ խմե, թա ըրաղին նհետ օնես վեչ՝ նոթի թոթնը կեր, եք թոթան իփած բիքմազավ չայ խմե, գործիդ կաց: Ղարաբաղցեն դինջոթուն չոնե»: («Արի, մի շաբաթ այս մաքուր օդում ապրի, վաղ առավոտյան արթնացիր, մի բաժակ թթի օղի խմի: Իսկ եթե օղի չես սիրում, ապա անոթի թութ կեր, հետո դոշաբով թեյ խմի ու անցի գործիդ: Ղարաբաղցին հանգիստ չունի»):
Շատերը համոզված են, որ Արցախ գալն ու արցախյան թթի օղու համը չառնելը տեղացիների հանդեպ անհարգալից վերաբերմունք է: Արցախյան թիվ մեկ մրգօղին վաղուց դարձել է այցեքարտ, կամ ինչպես ասում են` բրենդ: Ղարաբաղյան բրենդ:
Եվ չնայած թթի օղու թնդությանը` այն արցախցու առօրյայի մաս է կազմում: Էլ ի՞նչ նախաճաշ առանց օղու:
Հադրութի շրջանի Մեծ Թաղեր գյուղից Յակով Ալթունյանը վստահեցնում է. «Էդ գերկուլեսը պենը սոտ պիներա: Մին թընըխարավ ծու, մին ստաքան թոթի արաղ, ղարաբաղցուն հետի էդ սվիտոյ պենա»: («Վարսակի շիլան սուտ բան է: Թույլ եփած մի հատ ձու ու մի բաժակ թթի օղին ղարաբաղցու համար սուրբ բան է»):
Սակայն փոխվում են ժամանակները, և Արցախ գալիս են «նոր գաղափարներ»:
«Առաջ մըղակավը նի մըտնողին ըսես ըն իլալ եք մին ստաքան արաղ խմինք ու իլալ չի վե, վեր էդ մին ստաքան արաղը քեզ գործա քցի: Բայց սօր էդ մին ստաքանը` կոփեն ա»: («Առաջ տան դռնից մտնողին մի բաժակ օղի էին հյուրասիրում, ու այն երբեք գործին չէր խանգարում: Իսկ հիմա այդ մի բաժակ հյուրասիրությունը սուրճն է»), — ժպիտով պատմում է գինի ու օղի հայտնի թորող 53-ամյա Յակով Ալթունյանը:
Թթի օղի թորելու նուրբ արվեստը
-Ծըլլամա՜, ամանը պերիք: (Ծորում է, ամանը բերեք):
-Գարի՜կ, կրակը թուլուցրու, կյամ ա՜…(Գարիկ, կրակը թուլացրու, գալիս է)…
-Կյամա՜, ստքաները պերիք, արաղը կյամա՜…(Գալիս է, բաժակները բերեք, օղին գալիս է):
Մարտակերտի Կիչան գյուղից Արտո Հակոբյանի տանը իրարանցում է: Ընտանիքի անդամները, իրար հերթ չտալով, բանջարանոց են շտապում: Մեկը բաժակներն է տանում, մյուսը՝ մի մեծ տարա: Դարպասը չրխկաց. վերևի հարևանն է:
Սովորաբար մայիսի վերջից արդեն գյուղի ամեն ծայրից ականջիդ են հասնում «թակի» (թութը թափ տալու հաստ փայտից հարմարանք) թրխկոցներն ու թութ թափողների ձայները:
-Հարամ տալն ա, մեջին պահե: (Հարամ ճյուղ է, մեջը պահի):
-Ծի՜ք տո, շալը ծի՜ք տո, տակը քաշի… (Քաշի, շալը քաշի տակը)…
Շալի մեջն ու գետնին թափվածն էլ հավաքում են, թթի հետ թափված չոր ճյուղերը, տերևները զատում, թութը մի լավ ճզմում ու լցնում մեծ տարաների մեջ: Մինչև խմորման պրոցեսը սկսվելն օրական մի քանի անգամ խառնում են: Հետո հերմետիկ փակում ու դնում զով տեղ: Նախաթորման ընթացքը տևում է 10-15 օր` կախված թթի քաղցրությունից:
«Տարիների ընթացքում Կիչանում օղի թորելու ավանդույթները գրեթե չեն փոխվել», — ասում է կիչանցի 56-ամյա Արտո Հակոբյանը:
Տասնամյակների ընթացքում արցախյան գյուղերում փայտի տակառներն ու կարասները միայն փոխարինվեցին պլաստմասե տարաներով: Անփոփոխ է մնացել թորման համակարգն ու պղնձե կաթսան, որի մեջ եփվում է հումքը:
Արտոն, կաթսան կրակին հարմարեցնելով, պատմում է, թե օղի թորելու գործում որքան կարևոր է ամեն մի մանրուք:
«Վար թոթնը շատա ինում, գիդումնք վար էրգանա քշլան, որպեզի շուտ հեռ կա ղըզղանին պըտերին մոխիրընք ածում: Դե ամա ղըզղանին ռեխը պարտադիր խմորավ պընդըցընումնք, վեր բողը տուս չի կյա»: («Եթե թութը շատ է, և գիտենք, որ երկար ենք թորելու, կաթսայի պատերը դրսից մոխիրով ենք պատում: Կաթսայի բերանն էլ խմորով ֆիքսում ենք, որպեսզի գոլորշին դուրս չգա»), — բացատրում է Արտո Հակոբյանն ու ավելացնում.
«Կաթսան, որտեղ եփվում է հումքը, պարտադիր պետք է պղնձից լինի: Կաթսայից դուրս եկող խողովակն էլ միշտ սառը պետք է պահել: Այլապես օղուց տհաճ հոտ կգա»:
Օղին թորում են վաղ առավոտից մինչև ուշ երեկո, երբեմն նաև ամբողջ գիշեր, մանավանդ, երբ բերքը շատ է լինում:
«Մեկ անգամ թորելուց դեռ մաքուր օղի դուրս չի գալիս: Այն որպես կանոն պղտոր է լինում ու միջին թնդության: Դրան մենք «ջրեդա» կամ «փասո» ենք ասում: Հետո կաթսան մի լավ լվանում ենք ու երկրոդ անգամ թորում, այդ ժամանակ արդեն մանկան արցունքի պես պարզ օղի է ստացվում», — ասում է Արտո Հակոբյանը:
Բայց սրանով էլ դեռ օղու թորման գործընթացը չի ավարտվում: Դրանից հետո սկսում են չափել, խառնել ու կրկին չափել: Սովորաբար հատուկ սարքով են չափում օղու թնդությունը, բայց Արտոն սովոր է դա պապական հին ձևով անել` աչքաչափով:
«Օղին լցնում ենք բաժակի մեջ, ափով փակում բաժակի բերանը ու մի քանի անգամ թափահարում: Բաժակը ուղիղ պահելուց հետո կտեսնես, որ օղու երեսին պղպջակներ են առաջացել: Այդ պղպջակների շղթայի երկարությամբ էլ որոշում ենք օղու թնդությունը», — բացատրում է Հակոբյանը:
Այստեղ վստահ են. օղի թորելը տարիքով մարդու գործ է, այս գործում անհրաժեշտ է և՛ համբերություն, և՛ տարիքի հետ եկող փորձ ու իմաստություն…
Թոնրի հաց, մի կտոր պանիր ու մի աման թթու: Արցախի հյուսիսում, թե հարավում, թթի օղու համտեսի ավանդույթն անփոփոխ է: Գրեթե անփոփոխ է նաև պապերից եկած կենացը՝ ուրխութու հարկավեր կյա (ուրախության համար պետք լինի):
Թթի օղին` որպես առաջին բուժօգնություն
Մարտունու Նորշեն գյուղից 62-ամյա Կարինե Քամալյանի ննջասենյակի փոքրիկ պահարանի վրա միշտ կարելի է գտնել մի շիշ թթի օղի ու մի աման մեղր:
«Ես ոչ մի դեղ չեմ օգտագործում, իմ դեղը թթի օղին է ու մեղրը: Եթե գլուխս է ցավում, թրջոց եմ դնում ճակատիս: Կոկորդի ցավի պարագայում կոմպրես եմ անում: Ամենաշատը գրիպի ժամանակ է օգնում», — պատմում է Կարինեն:
Տանեցիները, չնայած նրան չեն հասկանում, բայց չեն էլ հանդգնում օղու շիշը տեղաշարժել պահարանից:
Քամալյանը վստահեցնում է, որ տարիներ առաջ ստամոքսի խոցը հենց թթի օղիով է բուժել:
«Ուսանող ժամանակ ստամոքսի խնդիր ունեի, գաստրիտ էր, և ես որոշեցի ժողովրդական միջոցով այն բուժել: Ամեն առավոտ անոթի մի բաժակ թթի օղի էի խմում», — ասում է նա:
Կարինեի տանը մի գրամ օղի չի վատնվում: Հյուրերի կիսատ խմած օղին էլ իրար գլուխ է հավաքում, որ ճենապակյա ջահն ու խոհանոցային կահույքը մաքրի: Համ փայլեցնում է, համ ախտահանում:
Եվ հետո մաքուր ջահից և կահույքից մի քանի ժամ թթի ու սպիրտի հոտ է գալիս:
Օղին` որպես բիզնես
Սարո Սարյանը 9 տարեկանից բրիգադավար հորն օգնել է օղի թորել: Այն ժամանակ նրա մտքով չէր էլ անցել, որ տարիներ անց դա կդառնա ընտանեկան բիզնես:
«Հայրս ինձ իր հետ տանում էր մեր գյուղի օղու թորման գործարան, որտեղ մեծ հետաքրքրությամբ հետևում էի թորման գործընթացին: Հետո ինքս այնտեղ աշխատանքի անցա», — ասում է Հադրութի շրջանի Մեծ Թաղեր գյուղից 50-ամյա Սարո Սարյանը:
Այսօր Սարոն փոքրիկ արտադրամաս է հիմնել սեփական տնամերձում:
Բացօթյա գործարան-արտադրամասում գործում է օղու թորման 6 սարք: Բակում և տան նկուղում խնամքով շարված են հումքի տակառները, օղու անոթները, շշալցված արտադրանքը:
«Հումքը շրջակա գյուղերի մոտ 200 բնակիչներն են տրամադրում: Այդ համագործակցությունը տասնամյակների պատմություն ունի՝ եկամտի աղբյուր հանդիսանալով ինչպես իմ, այնպես էլ նրանց համար», — ասում է Սարյանը և նշում, որ տարեկան թորում է շուրջ 3 տոննա թթի օղի:
Դա Արցախում արտադրված թթի օղու մեկ տոկոսից էլ քիչ է:
Սարոյի փոքր բիզնեսում տարիների ընթացքում ներգրավվեցին ընտանիքի բոլոր անդամները:
Թորման ընթացքին մասնակցում է կինը, երկու որդիները, դուստրը, թոռնիկները: Ընտանիքի անդամներից բացի կա նաև մի քանի վարձու աշխատող:
Օղի թորելու ժամանակաշրջանը Սարյանների ընտանիքում տևում է գրեթե կլոր տարի՝ կախված հումքի քանակից:
«Իրացման խնդիր չեմ ունենում, ունեմ մշտական գնորդներ՝ ինչպես տեղացի, այնպես էլ այլ երկրներից: Եթե նախկինում օղին լիտրով էի վաճառում, ապա այս տարվանից սկսած այն շշալցվում է և շուտով կներկայացվի նաև խանութներում՝ «Saro» անվանումով», — ասում է Սարյանը:
Արցախում պաշտոնապես թթի օղի են արտադրում 3-4 մեծ գործարաններում: Շատ-շատ են նաև Սարո Սարյանի, Յակով Ալթունյանի և Արտո Հակոբյանի նման մարդիկ: Իհարկե, դժվար է ասել, արդյո՞ք նրանց երկարակեցությունը, լավ տրամադրությունն ու բարությունը պայմանավորված են միայն օդով, թթով և բահի կոթով, ինչպես ձևակերպված է արցախյան երկարակեցության բանաձևում: Բայց մի բան ակնհայտ է. թե՛ գործարանների, թե՛ անհատ թորողների արտադրած թթի օղին մեծ պահանջարկ է վայելում և մշտապես գտնում իր սպառողին:
Հեղինակներ`
Սյուզաննա Ավանեսյան
Քնար Բաբայան
Լուսինե Թևոսյան