83-ամյա
Արմենուհի Սարգսյանն ամեն կիրակի 3 մոմ
վերցրած շտապում է գյուղի սուրբը՝ Ոսկի
Խաչը։ Ամեն անգամ դարավոր թեղիներն ու
դրանց տակ անկանոն շարված գերզմանաքարերը
համբուրելիս նրան կրկին նույն հարցն է
տանջում. «մեհետ պաչի՞մ, թա՞ երկու հետ,
տեսնաս վերնա՞ դուզը»(մեկ անգամ համբուրե՞մ,
թե՞ երկու, տեսնես ո՞րն է ճիշտը)։
Առ
այսօր չստանալով իրեն տանջող հարցի
պատասխանը՝ Արմենուհին ամեն դեպքում
երկու անգամ է համբուրում։
«Ա՜ Վեսկե Խաչ իմ իրեսս քու վըտանդ տակը, շուղըթաթախ իրեսիդ մատաղ, տու իմ խոխոնցս ղըյնանդ տակեն պահե։ Արցախ աշխարհեն էլ խաղաղություն տո»(թարգ․, խմբ․ Օ,՜ Ոսկի Խաչ իմ երեսը քո ոտքերի տակ, շողաթաթախ երեսիդ մեռնեմ, դու իմ երեխաներին եղունգիդ տակ պահիր։Արցախ աշխարհին էլ խաղաղություն տուր),- վերջին խոսքերի վրա Արմենուհին վառում է զինվորների համար նախատեսված մոմը։
Մարտունու շրջանի Գիշի գյուղը մայրաքաղաք Ստեփանակերտից 40 կմ դեպի հարավ արևելք է։ Շատ արցախցիներ գյուղը ճանաչում են սրբավայրով՝ Ոսկի Խաչով։
Ոսկի Խաչի մասին լեգենդներ են պտտվում։ Լեգենդներից մեկի համաձայն, սրբավայրի հիմնական ու ամենաառաջին աղբյուրը որսկան Խաչին է սարքել և վերջինիս անունով էլ սկսել են սրբավայրը Ոսկի Խաչ անվանել։
Ոչ ոք չգիտի, թե որսկան Խաչին ո՞վ է, սակայն բոլորը համոզված են, որ նա գիշեցի է։
Վերջին տարիներին սրբավայրը մեծ զարգացում է ապրել։ 10-12 ծառ կա այնտեղ, հատուկ տեղ մոմվառության համար, երկու աղբյուր և մատաղն ուտելու համար կահավորված սեղան։ Սակայն մինչև պատերազմը սրբությունը ընդհամենը մի ծառ ուներ, որը 1980-ականներին այրվել է։
Առաջին խաչերն ու սրբապատկերն էլ այստեղ հայտնվել են 1990-ականներից հետո։
Խորհրդային տարիներին հատուկենտ մարդիկ էին մոմ վառում կամ մատաղ անում։ Համարձակներն անգամ ամեն ինչ թաքուն էին անում, որ տեսնող չլինի։
Մյուս լեգենդը պատժելու մասին էր։
«1950-ականերն էր։ Ղըզարանց Աշխենը Նուրայի հետ, աքլորը ձեռքին, գնում էր Ոսկի Խաչը՝ մատաղ անելու։ Այդ ժամանակ դպրոցի տնօրեն ընկեր Ջավադյանը նրանց ձեռքից խլեց մատաղացու աքլորն ու բարկացած մի կողմ շպրտեց։ Բայց ասում են՝ սուրբը նրան պատժել է։ Ես փոքր էի, մենակ լսել եմ, որ դեմքն էր ծռվել»,- հիշում է Արմենուհին։
Ամեն մի սուրբ իր չգրված օրենքներն ունի, և յուրաքանչյուր գիշեցի հստակ գիտի՝ սրբավայրից արգելված է անգամ չոր ճյուղ դուրս բերել։ Ովքեր չեն հավատացել սրբի ուժին, պատժվել են։ Ասում են, մեղավորների դեմքերը տեղում ծռվում էր։ Այլ տեսակի պատժի դեպքեր գիշեցիները չեն հաղորդում։
21-րդ դարում նման դեպքերի մասին, սակայն, վկայություններ չկան։
Ոսկի Խաչի պատիժն ու ադրբեջանցի մոլլայի պատգամը
Գիշեցիք, և ոչ միայն իրենք, առ այսօր իրենց դարդերով ու ցավերով դիմում են Ոսկի Խաչին։
Առաջներում, ասում են, հիվանդներն անգամ գիշերում էին սրբավայրում։
«1960-ականներն էին։ Մեր գյուղացի Թամարան երազ է տեսնում, որ բուժվելու համար պետք է գնալ Ոսկի Խաչում գիշերել։ Կինը, հավատալով սրբի ուժին, այդպես էլ անում է։ Այն ժամանակ գյուղսովետի քարտուղար խունուշինակցի Գրիգորը, Ոսկի Խաչի կողքով ձիով անցնելուց, տեսնում է Թամարային ծառերի տակ պառկած»,-հիշում է Արմենուհի Սարգսյանը։
Գյուղացիները պատմում են , որ Գրիգորը ջղայնանում է, ամոթանք տալիս կնոջն ու ակնողինը վերցնում, շպրտում է մի կողմ։
Պատիժն իրեն սպասել չտվեց։ Գրիգորը չէր հասցրել ձին նստել ու հեռանալ, տեղնուտեղը նրա «երեսը գլխի հետևն էր ընկել»։ Հետո կարծես թե բուժվել է, բայց մինչև կյանքի վերջը բերանի մի կողմը ծուռ է մնացել։
63-ամյա Էդվարդ Գրիգորյանը Ոսկի Խաչի հանդեպ հավատն ու մեծարումը մորից է տեսել ու սովորել։ Դերնուց Զարվարդը 15 տարեկանում հարևան Սպիտակաշեն գյուղից է Գիշի հարս եկել։ Բողազի թաղում բոլորը կարող են վկայել, որ Զարվարդը սրբի կամավոր ծառայողն էր ու նաև 90-ականներին տնային պայմաններում մոմ էր պատրաստում։
«Մի անգամ էլ ադրբեջանցիներ եկան մատաղ անելու։ Մայրիկս նրանց մատաղի արարողակագը բացատրեց, հետո էլ թեյ հյուրասիրեց։ Պարզվեց, իրենց մոլլան խորհուրդ էր տվել «հայի սրբավայրում» մատաղ անել, որպեսզի Աստված նրանց երեխա պարգևի»,-պատմում է Էդվարդը։
Մատաղը արդյունավետ էր։ Ամուսինները երեխա ունեցան ու տարիներ շարունակ հյուր էին գալիս Զարվարդին։
․․․83-ամյա Արմենուհի տատը, պինդ բռնելով գլխիվայր կախված աքլորի ոտքերից, առանց շտապելու սկսում է շրջանցել հին թեղիները։ Պետք է երեք պտույտ անել, հետո մորթել, ոտքերն ու գլուխը կախել մատաղի ծառի կողքին։
«Խոստում ունեմ տված, ամեն տարի մի աքլոր եմ մատաղ անում։ Յոթ բաժին եմ անում ու բաժանում հարևաներիս, որ մատաղը ընդունելի լինի»,-բացատրում է Արմենուհի տատը։
Չնայած այս ամենը քրիստոնեության հետ ոչ մի ընդհանուր բան չունի, բայց թեղիների մոտ դրված են բազմաթիվ խաչեր, սրբապատկերներ և Լեոնարդո Դավինչիի «Գաղտնի ընթրիքը» պատկերող տարբեր չափսի նկարներ։
Դա հաստատում է Ստեփանակերտի սուրբ Հակոբ եկեղեցու հոգևոր հովիվ Տեր Մինաս քահանա Մոսվսիսյանն ու հավելում․
«Անհայտ վայրում զոհ մատուցելը սխալ է, աքլորի թեւեր, գլուխ կամ ոտքեր կախելը նույնպես հեթանոսական սովորույթ է, որից հիմա ավելի շատ բնությունն է աղտոտվում»։
Պատարա. 7 սրբավայր, 7 եղբայր
Ասկերանի շրջանի Պատարա գյուղի գետահովտում «բնակվող» 7 եղբայրները գյուղացիների պաշտամունքի առարկան են։ Այստեղ են օրհնվում երեխաների ծնունդը, խափանվում չար աչքերը, բուժվում հիվանդություններն ու հաղթահարվում անհաջողությունները։ Ասում են՝ սրբատեղերի զարմանահրաշ շնորհքն ընծայվում է նաեւ պատարեցի ընտրյալներին. մեկին՝ հիվանդությունները բուժելու, մյուսին՝ բախտագուշակություն անելու, երրորդին՝ ոչինչ, չգրված օրենքները խախտելու պատճառով։
Գյուղացիները պատմում են, որ 7 եղբայրներից երեքը՝ սպիտակ մորուքավոր, երկուսը՝ միջին տարիքի, մեկը՝ երիտասարդ, մեկն էլ՝ պատանի է։
1990-ակաների կեսերն էին։ Դռան շեմի հատակին գտած 50 դրամանոցը 7-ամյա Նարինեն փոխանցում է խանութի վաճառողուհուն, ստանում նոր թխված տաք հացն ու կծոտելով տուն վերադառնում։ Ամբողջ հացը մենակով ուտելու՝ սակավակեր Նարինեի արարքը սկզբում ուրախացրեց, հետո զարմացրեց, վերջում անհանգստացրեց աղջնակի մորը՝ Սուսաննային:
«Հացի վերջին պատառն ուտելն ու ջերմաչափի վրա 40,2 ջերմաստիճանի հայտնվելը մեկ եղավ։ Երեխան կտրուկ վատացավ, անկողին ընկավ․ ոչ խոսում էր, ոչ ուտում եւ ոչ էլ խմում։ Բժիշկներն անզորությունից միայն ուսերն էին թոթվում»,- հիշում է Սուսաննան։
Աղջկա ջերմությունը չէր իջնում մեկ շաբաթ։ Հույսը կորցրած, Սուսաննայի քույրը՝ Գայանեն, դիմում է բախտագուշակին եւ ստանում Պատարայի 6 սրբավայրերում մոմ վառելու, իսկ Օխտը եղծում (Յոթը եկեղեցում) մատաղ անելու կարգադրություն։
Օխտը եղծին (եկեղեցին) հին եկեղեցու կիսավեր շինությունն է՝ երեք կանգուն պատերով։
Սուսաննան եւ Գայանեն՝ աքլորները գրկած, երեք անգամ պտտվել են Օխտը եղծու (եկեղեցու)ավերակների շուրջը, ապա շտապել օրհնելու մատաղը։
«Օխտը եղծուց դեռ չվերադարձած՝ մայրիկս զանգեց, թե Նարինեն հանկարծակի վեր է թռել անկողնուց, աշխուժացել, այս ու այն կողմ է վազում եւ ագահությամբ ուտում ապուրը։ Յոթ օր երեխան մահամերձ էր, բժիշկները հույս չէին տալիս, իսկ մեր Սրբավայրերը բուժեցին երեխայիս։ Չհավատա՞մ արդյոք այս հրաշքին»,- դեպքից 20 տարի անց հիշում է Սուսաննան։
Մերօրյա «առաքյալները»
Սենորա Սարգսյանը 14 տարեկան էր, երբ հորաքրոջ տանը հանկարծակի թուլություն զգաց, խոսքը կցկտուր ու ծուռումուռ դարձավ. մի քանի ժամ անց ցավն անտանելի էր, բժիշկների դեղահաբերը՝ անարդյունավետ։ Շուրջ տասը օր անց Սենորայի Հայկանուշ այան (նախատատը) եզրակացրեց՝ «Սորփան ա հիվնդացալ»(սուրբից է հիվանդացել)։ Դիմեցին բախտագուշակի, նա էլ Խրավանդ սրբավայրը մատնացույց արեց։
Պատարայի հանդամասի անտառներում է կիսավեր Խրավանդ ( կսիավեր եկեղեցի է) եղբայրը՝ 12-13-րդ դարերի խաչքարերով շրջապատված։ Այն եղբայրներից ամենամեծն է՝ սպիտակ մորուքով, բոյով, սիրուն, բայց եւ ամենախստաբարոն ու դաժանը։ Սեփական օրենքներ ունի նա, եւ իր ընտրյալներից պահանջում է հատուկ ուշադրություն։
65-ամյա Սենորան ինքն էլ խնդիր ունեցավ Խրավանդ եղբոր հետ։
«Իմ մատաղացուն ոչխար էր։ 7 բարեկամ ընտանիքների անդամները կերան մսի միայն 1/3-ը։ Հայրս կարգադրել էր, որ մսի մնացորդները թողնեն սրբավայրում՝ աղքատների համար: Ներկաները համաձայնեցին, սակայն մատաղից հետո իմ՝ առանց այն էլ խաթարված առողջության կտրուկ վատթարացումը, ստիպեց բարեկամներից մեկին խոստովանել, որ սրբավայրից երկու կտոր միս է տարել իր հետ»,- պատմում է Սենորան, ով այդ դեպքից հետո մեկ տարուց ավել մնացել է անկողնում։
Պատարայի սրբավայրերի պատիժը, որպես կանոն, կրում են Ղոչունց եւ Տկլորանց ընտանիքիների ներկայացուցիչները։ Երբ նրանց մոտ կասկածներ են առաջանում, որ ինչ-որ մեկը հիվանդանում է «սրբավայրերի հիվանդությամբ», նա պետք է մատաղ անի, իսկ հետո կապի մեջ մտնի 7 եղբայրների հետ, զրուցի նրանց հետ, հարցեր տա։ Հենց այդ ժամանակ էլ «Սուրբ» եղբայրները նրան շնորհ են ընծայում։
«Մեր գյուղացի Սվետլանա Սարգսյանին ընծայել էին անպտղությունը բուժելու շնորհը, Պանդի Սարգսյանին՝ ճշմարտությունները գյուղացիներին հաղորդելու շնորհը։ Ինձ ևս հասնում էր շնորհ»,-պատմում է Սենորա Սարգսյանը։
Պարզ չէ, թե ինչ շնորհ էր բաժին հասնելու Սենորային, սակայն դրա փոխարեն նա պատժվել էր Խրավանդի սրբավայրից ոչինչ չտանելու օրենքը խախտելու պատճառով։
«Շնորհի փոխարեն ես ստացա սաստիկ ցավեր, որոնք ժամանակ առ ժամանակ տանջում են ինձ մինչ օրս, ստացա տարին մի քանի անգամ Խրավանդ այցելելու պահանջը, եւ եթե այցելությունս ինչ-որ պատճառով ուշանում է, նա ինձ ավելի է չարչարում»,- ավելացնում է Սենորա Սարգսյանը։
Ազգագրագետ Յուլիա Անտոնյանի խոսքով՝ ինքնաշեն սրբավայրերի հետ մարդիկ կարող են հաստատել շատ մտերիմ հարաբերություններ՝ երազների ու տեսիլքների միջոցով:
«Շատերի պատկերացմամբ, «սրբերի» հետ հաղորդակցումը մեր իրականությանը զուգահեռ իրականություն է, նրանք խոսում են «սրբերի» հետ, կարող են անգամ վիճել, չենթարկվել նրանց պատգամներին, մատաղի կամ այլ նվիրաբերման դիմաց «սրբից» ակնկալել պատասխան վերաբերմունք և այլն: Իրականում, հենց դա է տարբերում ժողովրդական կրոնականությունը ինստիտուցիոնալ քրիստոնեությունից»,- պարզաբանում է ազգագարագետը։
Պատարայում սրբերի երկրպագությունը դարերի պատմություն ունի։ Գյուղի տարեցներն անգամ չեն կարողանում հստակ ասել, թե երբվանից է սկսվել այդ «սնապաշտություն-հրաշքը», սակայն ներկա սերնդի մեջ հավատի հանդեպ թերահավատությունը անհանգստություն է պատճառում նրանց։
«Սրբավայրը պատարեցիների հավաքատեղին էր. բոլորով ոտքով բարձրանում էինք, մատաղ անում, ուրախանում, երգում, պարում, հետ գալիս։ Իսկ հիմա ի՞նչ է մեր սրբավայրերի վիճակը՝ կիսավեր, քանդված։ Պատճառն այն է, որ ժողովուրդը կորցրել է ճիշտ ճանապարհը»,-համոզված է Սենորան։
Նա և՛ Աստծուն է հավատում, և՛ իրենց սրբավայրերին։
«Նրանք բոլորն էլ եղբայրներ են,-ասում է Սենորան,- ու նեղացած են մեզանից: Եվ դա է 18-ամյա երիտասարդների զոհվելու, ամեն երկրորդի քաղցկեղով հիվանդանալու եւ մյուս բոլոր անհաջողությունների պատճառը»։
Սրբավայրեր այցելելը նախնիների հանդեպ հավատքի նշան է, համոզված է նաև Ստեփանակերտի սուրբ Հակոբ եկեղեցու հոգևոր հովիվ Տեր Մինաս քահանա Մովսիսյանը։
«Հին եւ նոր սրբերը մեզ համար կենդանի են եւ նրանց բարեխոսությունը միշտ անհրաժեշտ է մեզ։ Կարեւոր չէ, սրբատեղին կանգու՞ն է, թե՞ կիսավեր, կարեւորն այն է, որ աղոթողն իր աղոթքի կենտրոնում ճշմարիտ Աստծուն ունենա, այլ ոչ թե քար կամ ծառ երկրպագի»,-ասում է Տեր Մինաս քահանա Մովսիսյանը։
Ուլուբաբ. ասք անհետացած գյուղի, միստիկ արջի ու հրաշագործ քարի մասին
Ասկերանի շրջանի Ուլուբաբ գյուղը վաղուց չկա։ Մնացել է միայն անունը, հին գերեզմանոցը, նրանից մի քիչ վեր՝ Սուրբ Գևորգ եղեղեցին ու եկեղեցուց ավելի հայտնի Ծակ Քարը, որի համար անգամ Հայաստանից ու Ռուսաստանից են մարդիկ հասնում Արցախ։
Հին ուլուբաբցի 78-ամյա Յուրա պապը, ով 1970-ականների կեսերին Ուլուբաբից տեղափխվել է հարևան Խաչեն գյուղ, վստահեցնում է. քարը հասարակ չէ, այլ հրաշագործ։ Շատերին է օգնել, այդ թվում իր հարսներից մեկին՝Անուշին։
Երկու երեխաների մայր Անուշ Սարգսյանը Խաչեն գյուղի բուժկետի բուժքույրն է։ 21 տարեկան էր, երբ ամուսնացավ ու 3,5 տարի երեխա չէր կարողանում ունենալ։ Եվ չնայած նա բուժաշխատող է, բայց որոշեց դիմել ոչ թե բժիշկ գործընկերներին, այլ հետևել սկեսրոջ խորհրդին։
«Շատ էի լսել՝ ով անցնում է Ծակ Քարի տակով, բուժվում է անպտղությունից։ Ես իրոք հավատում էի քարի զորությանը և այն ինձ էլ օգնեց»,-ասում է 39-ամյա կինը։
Անուշը համոզված է, որ իր առաջնեկի ծնունդը Ծակ Քարի «շնորհքն» է:
Ազգագրագետ Յուլիա Անտոնյանն ասում է, որ մարդիկ երբեք չեն դիմում գերբնական ուժերին այն հիվանդությունների պատճառով, որոնք հեշտությամբ բուժվում են ժամանակակից բժշկության միջոցներով: Հիմնականում, դրանք այն հիվանդություններ են, որոնք չեն բուժվում, կամ բուժման ընթացքի և արդյունքի նկատմամբ միշտ անորոշության պահ կա:
Ծակ Քարի հետ կապված է այսպիսի մի լեգենդ, ըստ որի Սուրբ Գևորգ եկեղեցու կառուցման աշխատանքներին արջ է օգնել, ով և բլրի գլուխ է բարձրացրել ծանր քարերը։ Ասում են՝ հենց շինարարությունն ավարտվեց, արջը սատկեց։ Ի նշան երախտագիտության՝ նրան թաղեցին եկեղեցու բակում ու վրան դրեցին հանրահայտ Ծակ Քարը՝որպես գերզմանաքար։
Յուրա պապը, սակայն, կարծում է, որ արջն այս պատմության մեջ ավելի շատ փոխաբերական իմաստ ունի։
«Ուլբաբցիներն աժդահա մարդիկ էին, արջի պես թափով։ Ահա, թե որտեղից է ծագել արջի մասին այդ լեգենդը»,-վստահեցնում է հին ուլբաբցին։
Ծակ Քարի միջով անցնելու մի ամբողջ ծիսակարգ գոյություն ունի, պատմում է Յուրա պապիկի կինը՝ Ֆլորան։
«Պետք է մի քարի կտոր փորի հատվածում պահելով՝ երեք անգամ անցնել ծակի միջով՝ ասելով՝ «հուվ հինչ ցավ-չոռ ոնե, անց կենա»(ով ինչ դարդ ու ցավ ունի, թող անցնի)։ Այնուհետև այդ քարի կտորը դնել Ծակ Քարի վրա։ Իսկ երբ կատարվում է ցանկությունը, պետք է գալ ու մատաղ անել սուրբ Գևորգ եկեղեցում»,-ասում է Ֆլորան։
Քանի կան Ֆլորա տատիկի պես ավանդույթներին հետևողներ ու Անուշի պես «հրաշքով» բուժվածներ, հավատքը սրբավայրի նկատմամբ մեծանում է, ավելանում է ուխտագնացների քանակը և, հետևաբար, «հրաշագործության» դեպքերն էլ են սկսում ավելանալ:
Արցախի շատ գյուղերում կան նման սրբավայրեր։ Հաճախ գերբնական և «հրաշագործ» հատկությունները վերագրվում են հին ծառերին՝ այնքան հին, որ դրանց բների մեջ կարելի է մտնել, այնտեղ կախել մի խաչ ու սրբապատկեր և մոմ վառել։ Նման սրբավայրեր կան նաև Դաշուշենում, Ճարտարում, Մաղավուզում և այլ վայրերում։
Եվ ամեն կիրակի այդ սրբավայրերի մոտ շտապում են տարիքով կանայք, մոմ վառում և Արմենուհի Սարգսյանի պես աղոթում, որ Արցախ աշխարհում խաղաղություն լինի։
Հեղինակներ՝
Սյուզաննա Ավանեսյան
Քնար Բաբայան
Լուսինե Թևոսյան
Սարինե Հայրիյան
Մարիամ Սարգսյան